زراعت چوب

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

در اکثر مناطق روستایی ایران به ویژه در روستاهای مناطق جنگلی، روستاییان در ارتباط تنگاتنگ با منابع طبیعی به ویژه جنگل هستند و بخشی از احتیاجات خود را نظیر چوب ساختمانی و چوب سوخت و زمین کشاورزی و غیره از جنگل تأمین و حتی عده ای با فروش بخشی از مواد مذکور، امرار معاش می کنند.

برخی از فعالیت های مذکور، در بسیاری از مناطق جنگلی،با استعداد بوم شناختی(اکولوژیک) آن زمین مغایر است. مانند گسترش کشاورزی و دام داری در جنگل به ویژه در مناطق شیب دار که در کوتاه مدت باعث تخریب جنگل و در میان مدت و دراز مدت با فراهم کردن زمینه برای وقوع سیل و فرسایش خاک، موجب نابودی حیات می شود و ادامۀ زندگی را غیر ممکن می سازد. افزایش مصرف چوب در کشور که به طور عمده از منابع جنگلی شمال یعنی تنها منبع تأمین کنندۀ نیازهای چوبی کشور است ضروری می سازد برای کاهش فشار وارده به جنگلهای طبیعی تدابیر اساسی اندیشیده شود.

از سوی دیگر برای کاهش معضل بیکاری و ایجاد اشتغال، ارتقای درآمد و معیشت زندگی برای روستاییان و حاشیه نشینان جنگل و ایجاد حفاظ مناسب در زمین های شیب دار و اراضی کم بازده برای جلوگیری از فرسایش خاک و وقوع سیلاب، لازم است تدابیری اندیشیده شود.

یکی از راهکارها برای رفع نگرانی ها و کم کردن فشار بر رویشگاه های جنگلی، استفاده از گونه های تند رشد در زمین های مستعد و زراعت چوب و نیز کاشت درختان چند منظوره (تولید چوب و میوه) در زمین های شیب دار است. این کار در شمال ایران در زمین های شخصی و بخشی از زمین های ملی، خارج از رویشگاه های جنگلی جایگاه ویژه ای دارد. با وجود محدودیت اراضی ملی، در نیمی از عرصه به لحاظ بارندگی مناسب و خاک اغلب حاصلخیز، کشت این گونه ها معمول است.

وضعیت موجود و عرصه های کار

 هم اکنون در شمال کشور در حدود ٣٠ هزار هکتار زراعت چوب با گونه های صنوبر وجود دارد که از این میزان در حدود 12 هزار هکتار در حوزۀ شفارود گیلان و بقیه در حوزۀ ادارات کل منابع طبیعی مازندران(نوشهر و ساری) و کشت متمرکز و بادشکن در زمین های کشاورزی است.

استان های گیلان و مازندران و گلستان در مجموع 2/3 درصد مساحت کشور را در بر می گیرند ولی با توجه به وضع اقلیمی و خاکی این مناطق، برآورد می شود که حداکثر 10 درصد استعداد زراعت چوب و توسعۀ درخت کاری در شمال ایران وجود داشته باشد. با این که توان سرزمینی کشور برای زراعت چوب و درخت کاری به طور دقیق مشخص نشده است اگر میزان یک میلیون هکتار زراعت چوب و توسعۀ درخت کاری را که در «طرح ملی نهضت سبز» کشور در نظر گرفته شده است ملاک قرار دهیم 10 درصد آن معادل 100 هزار هکتار می شود که 60 درصد آن برای زراعت چوب و 40 درصد آن برای درختان میوه در نظر گرفته شده است.

برای گسترش زراعت چوب باید این موارد رعایت شود:

1- ترویج و اطلاع رسانی مناسب و تبیین راهکارهای اجرایی

2- پرداخت یارانه به صورت نهاده، از جمله نهال، برای سرعت گرفتن اجرای طرح

3- ایجاد قطعات نمایشی

4- پرداخت تسهیلات اعتباری با زمان بازپرداخت مناسب

5- وجود مراکز خرید و تضمین خرید

6- بیمۀ محصولات

7- معرفی گونه های تند رشد و سازگار با شرایط عرصه

8- ایجاد تشکل صنوبر کاران

راهکار اجرایی زراعت چوب و توسعۀ درخت کاری در شمال

در کشور ما منابع طبیعی تجدید شونده اهمیت ویژه ای دارد. با توجه به شرایط اقلیمی حاکم و حساس بودن محیط زیست در این منطقه از کمربند خشک کرۀ زمین که کشور ما در آن قرار دارد بهره برداری از این منابع باید اصولی و حساب شده باشد زیرا با از بین رفتن پوشش گیاهی و نابودی جنگلها بسیاری از منابع آب و خاک فعلی نیز از بین خواهد رفت.

عرصۀ جنگل های طبیعی شمال تنها منبع تولید چوب صنعتی محسوب می گردد که هر گونه بهره برداری از آن مستلزم برنامه ریزی علمی و فنی دقیق، همراه با حل معضلات اجماعی و اقتصادی است.

افزایش جمعیت و نیاز روزافزون به صنایع چوبی، تخریب جنگلها را در بر داشت که هم اکنون نیز تا حدی ادامه دارد. برای کاهش خسارت، احیا و بازسازی و توسعۀ جنگل ها و ایجاد پوشش های درختی به شیوه های گوناگون ضروری به نظر می رسد.

از جمله سیاست ها در سامان دهی اقتصادی، جلب مشارکت مردم در کارهایی است که اجرای آن را می توان به آنان واگذار کرد. لذا راهکار اجرایی حاضر، بخشی از سیاست های دولت در امر توسعۀ درخت کاری و زراعت چوب بوده که با هدایت های فنی و مالی از طریق بانک ها به دست مردم ساکن در حوزه های آبخیز، تعاونی های محلی و تخصصی، دانش آموختگان جویای کار، شوراهای اسلامی، تشکل های مردمی و صاحبان صنایع اجرا می شود.

 

اهداف عمده

1- تولید چوب با استفاده از گونه های تند رشد همچون صنوبر و تُوسکا و کاهش فشار وارده بر رویشگاه های طبیعی جنگلی.

2- تولید محصولات فرعی مانند گردو، فندق، زیتون علاوه بر تولید چوب.

3- تولید علوفه و سایر محصولات زراعی و دارویی در زیر اشکوب درختان غرس شده بر حسب شرایط توپوگرافی عرصه نظیر شیب و جهت.

4- حفظ آب و خاک، ذخیرۀ بارش های جوی و جلوگیری از فرسایش و هدر رفت خاک و در نهایت تولید آب و جلوگیری از سیلاب های ویرانگر.

5- ایجاد اشتغال و درآمد برای ساکنان بومی و دانش آموختگان بیکار مرتبط با رشته های منابع طبیعی و حل معضلات اجتماعی و اقتصادی موجود در حوزه های آبخیز.

6- تلطیف هوا واحیای محیط زیست در مناطق مختلف با ایجاد مناظر زیبا و فضای سبز

 

عرصه های اجرای طرح

در شمال کشور به طور خلاصه می توان عرصه های مورد عمل اجرای طرح را به 4 طبقه تقسیم کرد و تأکید می گردد که به هیچ وجه عرصه های جنگلی شمال کشور مورد نظر این راهکار نبوده از شمول این طبقه بندی خارج است. بنابراین زراعت چوب در خارج از جنگل انجام می شود.

 

1- عرصه های واقع در البرز مرکزی(حوزۀ استحفاظی ادارات کل چهارگانۀ شمال کشور)

شرط اصلی آن وجود عرصه های مناسب، با خاک حاصلخیز و آب کافی است که بیشتر در حواشی رودخانه ها و حوالی چشمه سارها با توجه به شرایط بوم شناختی وجود دارد. این عرصه ها دارای دو حالت زیر هستند و بیشتر برای زراعت چوب مناسب اند:

الف- زمین های شخصی روستاییان

ب- زمین های ملی و دولتی

 

2- عرصه های واقع در مناطق کوهستانی نیم رخ شمالی البرز

این عرصه ها در گذشتۀ دور دارای پوشش جنگلی بود ولی اکنون فاقد هر گونه پوشش درختی بوده شکل بوته زار یا مرتع به خود گرفته است. این گونه عرصه ها نیز برای اجرای پروژه های توسعۀ درخت کاری و زراعت چوب در دو حالت استفاده می شود.

الف- زمین های شخصی روستاییان

ب- زمین های ملی و دولتی

 

3- عرصه های واقع در روستاهای محاط در جنگل یا حاشیۀ جنگل

در حوالی روستاهای داخل جنگل، زمین های زیادی وجود دارد که به مرور از بازده و استعداد این زمین ها کاسته و رها شده اند. در روستاهای کم جمعیت یا خالی از سکنه، این زمین ها را می توان در قالب طرح های جامع جنگلداری خرید تا با جنگل کاری در آن به رویشگاه جنگل برگردد. اما در روستاهای با جمعیت بیشتر و امکانات رفاهی مناسب که افراد آن حاضر به فروش زمین نیستند لازم است با فراهم کردن شرایط و الزامات برشمرده شده، این عرصه ها را به زراعت چوب و توسعۀ درخت کاری بر حسب استعداد عرصه اختصاص داد. شواهد و بررسی سوابق نشان می دهد این عرصه ها در زمان های دور جنگل بود که بر حسب نیاز روستاییان به محصولات کشاورزی، تخریب شده است و به هر شکلی تحت مالکیت رسمی روستاییان قرار دارد که به علت شیب زیاد و ایجاد شخم در جهت شیب و کشاورزی، جزء عرصه های کم بازده محسوب می شود.

 

4- حاشیۀ زمین های کشاورزی

برای ایجاد بادشکن در حاشیۀ زمین های کشاورزی روستاییان در تمام نقاط کشور اعم از جلگه ها تا ارتفاعات می توان زراعت چوب و درخت کاری انجام داد. البته ایجاد بادشکن باعث ایجاد سایه و جلوگیری از تابش نور مستقیم خورشید به سطح مزرعه می شود و برای همین برخی از کشاورزان شالیکار(برنج کار) از صنوبرکاری در اطراف مزرعه شان چندان استقبال نمی کنند.

 

روش های اجرایی

در همۀ موارد چهارگانۀ بالا، وضع اقلیم و توپوگرافی و ارتفاع از سطح دریای منطقه به شرح زیر در روش های اجرایی مهم و تأثیر گذار است:

1- عرصه های کم شیب و یا با شیب ملایم(حداکثر 12- 15 درصد) با خاک مناسب را می توان به زراعت چوب با کاشت گونه های تند رشد مانند صنوبرهای اصلاح شده و صنوبر بومی و توسکا اختصاص داد و در زیراشکوب آن، علوفه و گیاهان دارویی و محصولات کشاورزی ایجاد کرد. در ضمن تأکید می گردد از هر گونه دخالت مکانیکی مانند ایجاد تراس (terrace) و خاک برداری برای تعدیل شیب در این گونه عرصه ها باید به طور جدی اجتناب کرد.

2- در عرصه های تا شیب حداکثر 15- 30 درصد و گاه 45 درصد(بر حسب شرایط خاک) می توان در قالب ایجاد تشتک یا شیار(فارو furrow) به کشت گونه های دو منظوره و چند منظوره مانند گردو و زیتون و فندق اختصاص داد که لازم است برای جلوگیری از فرسایش خاک، از هر گونه دخالت مانند شخم و کاشت علوفه و محصولات کشاورزی و غیره در زیراشکوب خودداری گردد.

3- در زمین های ملی حاشیۀ روستاها با توجه به جمیع موارد می توان با همکاری شورای اسلامی روستا، تشکل های مردمی و دانش آموختگان اغلب بومی، طرح های زراعت چوب و توسعۀ درخت کاری را اجرا کرد.

4- برای تولید چوب، کارخانه ها و کارگاه های صنایع چوب می توانند از طریق جلب همکاری مردم و انعقاد قرارداد و حمایت های مالی و نهاده ای، آنها را به زراعت چوب در زمین های شخصی خود ترغیب کنند که نتیجۀ آن حرکت در جهت تضمین تأمین مواد اولیۀ این کارخانه ها و کارگاه ها در آینده است.

5- در زمین های ملی مورد واگذاری، بر حسب استعداد، دست کم در 40 درصد عرصۀ آن، گونه های جنگلی با نظر کارشناسان سازمان جنگل ها کاشته شود و 60 درصد عرصه به طرح مورد نظر متقاضی اختصاص یابد تا بتوان از این طریق به هدف مشترک توسعۀ جنگل و طرح مورد نظر دست یافت.

 

الزامات

1- انتخاب عرصۀ طرح با موافقت اولیۀ اداره کل منابع طبیعی مربوط انجام شود.

2- در تمامی عرصه های مشروح، اعم از شخصی یا منابع ملی، شرط اصلی، تهیه و تدوین طرح بر اساس ضوابط و شرایط با توجه به استعداد اراضی در عرصه های فاقد پوشش درختی- درختچه ای و به بیان کلی تر خارج از عرصه های جنگلی است که طرح تهیه شده باید به تأیید کمیتۀ فنی اداره کل منابع طبیعی مربوط و تأیید نهایی کمیتۀ فنی دفتر ستادی برسد. اجرای طرح در زمین های ملکی اشخاص در صورتی باید به تأیید کمیته های فنی برسد که نیاز به کمک های فنی اداره کل منابع طبیعی و تسهیلات بانکی داشته باشد.

3- در تمام طرح هایی که قرار است در عرصه های ملی و یا شخصی اجرا شود اداره کل منابع طبیعی پس از تأیید کمیته های فنی می تواند ضمن هماهنگی قبلی، مجری را برای استفاده از تسهیلات بانکی به بانک های عامل یا اداره کل تعاون استان معرفی کند.

4- در طرح هایی که در عرصه های منابع ملی اجرا می شوند واگذاری عرصه قطعی نیست و بر اساس مادۀ 3 قانون حفاظت و بهره برداری(قانون سازمان جنگل ها و مراتع کشور) و سایر مقررات و ضوابط سازمان صورت می گیرد.

5- مدت واگذاری اجرای طرح در عرصه های ملی بر حسب سرشت گونه های کاشته شده و در قالب فرم انعقاد قرارداد «توسعۀ درخت کاری و زراعت چوب» تهیه شده توسط دفتر ستادی که به تأیید دفتر حقوقی سازمان متبوع رسیده است تعیین می گردد.

6- انعقاد قرارداد بین مجری طرح و مدیر کل منابع طبیعی مربوط انجام می شود.

 

یادآوری می شود کلیۀ فعالیت های مزبور که با ایجاد محیط جنگلی و شبه جنگلی و پوشش درختی همراه است، مانند ایجاد فضای سبز  و پارک های دست کاشت و از همه مهم تر، درخت کاری و جنگل کاری در مناطق کوهستانی و ارتفاعات بالایی جنگل های شمال کشور(با هدف برگشت به کلیماکس) در زیر مجموعۀ واژۀ عام «توسعۀ جنگل» قرار می گیرد که هم اکنون یکی از طرح های محوری سازمان جنگلها است.

با اجرای این گونه طرح های مردمی در حوزۀ ادارات کل منابع طبیعی چهارگانۀ شمال و با تبعیت از روش و برنامۀ کاری مشخص بر اساس راهکار مذکور، شاهد شکوفایی هر چه بیشتر در زمینۀ تولید چوب و تأمین مواد اولیۀ سلولزی در بخش های مختلف صنایع وابسته، ایجاد اشتغال، رونق اقتصاد روستایی و صادرات هر چه بیشتر محصولات گونه های دو منظوره و چند منظوره و در نهایت بهبود کمی کیفی آب و خاک و محیط زیست شمال کشور خواهیم بود.

 

مراحل اجرایی کار

1- شخم، دیسک، ریپر

2- تأمین کود حیوانی

3- حصارکشی: تهیۀ پایه های چوبی، خرید سیم خاردار، نصب پایه، سیم کشی

4- گودبرداری به ابعاد 60*60*60 سانتی متر

5- تأمین و حمل نهال

6- کاشت نهال

7- داشت

8- نظارت

شایان ذکر است در «توسعۀ درخت کاری» به علت شیب زیاد، در زیر اشکوب، کشاورزی انجام نمی شود.

 

 

منابع

1- سازمان جنگلها و مراتع کشور، معاونت امور جنگل های شمال، دفتر جنگل کاری و پارک ها، بی تا، طرح مقدماتی و دستورالعمل زراعت چوب و توسعۀ درخت کاری در شمال کشور، 8ص.

2- هدایتی، محمد علی و جهانگیر جهاندار، 1382، زراعت چوب و توسعۀ درخت کاری، کیمیای سبز، سازمان جنگلها مراتع و آبخیزداری کشور- معاونت امور جنگل، با همکاری مؤسسۀ تحقیقات جنگلها و مراتع، ص249- 257.