افرا

مقدمه و هدف

شناسایی گونه های جنگلی ، رویشگاهها و شناخت نیازهای اکولوژیک و حیاتی و آنها لازمه حفاظت و حمایت جنگلها و جلوگیری از تخریب انها در اثر عوامل مختلف می باشد و نیز تاثیر بسیاری در توسعه جنگلها و جنگلکاری می گذارد .

ضرورت های خاص انجام این تحقیق می توان گفت که بعضی از گونه های این جنس در حال انقراض می باشند که می بایست شناسایی و حفاظت شوند . و به دلیل تخریب وارد شده در اثر عوامل مختلف طبیعی و بویژه انسانی و حذف پوشش گیاهی ، نابودی عرصه ها و شسته شدن خاک و حرکت زمین مشاهده می شود که شناسایی مناطق مستعد زاد آوری و از طرفی جنگلکاری با گونه های فوق می تواند تا حدودی باعث جلوگیری از نابودی گونه ها گردد .

اغلب گونه های افرا در مناطق کوهستانی بسیار مرتفع و پرشیب حضور دارند . این جنگلها نقش بسیار بالایی در حفظ خاک ، کنترل نزولات آسمانی ، کنترل سیلابها ، حفظ حیات وحش منطقه و ایجاد نما و چشم اندازهای زیبا دارند .

با توجه به اینکه خاک این عرصه ها بسیار کم عمق و سطحی اند و شیب عرصه زیاد است لذا با تخریب پوشش گیاهی در کوتاه ترین زمان خاک شسته شده و از بین می رود ، و از سویی اثرات منفی زلزله و  اقلیم بر این عرصه ها و بر سنگهای منطقه بسیار بالا است ، لذا می توان به نقش و  اهمیت حضور این جنگلهای کوهستانی در حفظ خاک و عرصه پی برد.

با مطالعه جنس افرا و بررسی نیازهای اکولوژیکی گونه های افرا میتوان از گونه های آن برای جنگلکاری و احیا جنگلهای مخروبه شمال کشور استفاده کرد.

معرفی گیاهشناسی :

نام فارسی : افرا                                        نام عربی : اسفندان

نام انگلیسی :tree Maple                نام فرانسه :  Erable                     نام آلمانی : Ahorn

جایگاه گونه های افرا در رده بندی و سیتماتیک گیاهی عبارتند از:

 

Kingdom: Plantae

شاخه

Division: Magnoliophyta

رده

Class: Magnolipsida

راسته

Order: Sapindales

تیره افرا

Family: Aceracea

جنس افرا

Genus: Acer

جنس افرا ( Acer ) به  تیرة Aceraceae  تعلق دارد نام علمی درختان افرا واژة لاتین است و به معنای تیز و سخت می باشد و آن بعلت تیز بودن انتهای لوب بزرگ بعضی از گونه های آن است. جنس افرا در جهان دارای 100 گونه است  این جنس در ایران مجموعا دارای 10 گونه است که غالباً عناصر اصلی رویشهای جنگلی را تشکیل می دهند گونه های مختلف افرا  در جنگلهای شمال (تا ارتفاع 2000 متری)  و همچنین در جنگلهای غرب و جنوب ایران می رویند .

گونه های مختلف افرا بصورت درخت یا درختچه های کوتاهی هستند . شکل برگ و میوه و زاویه بین دواکن و صاف بودن و یا کر کدار بودن بذر یا داخل میوه سبب تشخیص گونه های مختلف افرا از یکدیگر میگردد . برگها مرکب شانه ای یا ساده پنجه ای بدون گوشوارک و متقابل گاهی نیز برگ دارای پهنک کامل است . گلها انتهایی یا غیر انتهایی  به شکل گل آذین دیهیم ، خوشه به صورت دسته هایی مجتمعند کاسه 4-5 پر . جام 5-4 پر که به هم تابیده و گاه از بین رفته اند پرچم گاهی به کلی از بین رفته ، گاهی پر شمار و به تعداد 4-5-8-10 متغیر است .

دستگاه ترشح کننده شامل سلولهای درازی است که به صورت لوله های ترشح کنندة  در بافتهای چوب و آبکش ساقه و برگها قراردارند  گلها نرماده ، یا بر اثر عدم رشد یکی از اندامهای جنس تک جنس و گاهی نیز فاقد گلبرگ هستند  برچه ها پیوسته اند از یک تخمدان دو تخمکی یا تخمکهای راست ، خمیده و یا واژگون را تشکیل می دهند میوه که ناشکوفاست در حقیقت نوعی شیزو کارپ دومریکارپی است که هر یک از آنها بر اثر رشد یکی از تخمکها حاصل شده محتوی یکدانه است و ثمری را با بالة یک طرفی تشکیل می دهد و به این ترتیب در افراها ، شیزوکارپها به دو مریکارپ یا میوة دو ثمری تبدیل می شوند دانه ها دارای آلبومن نامشخص است.

درختان این تیره در نواحی جنگل و در خاکهای گچی می رویند و بخصوص در جنگل های شمال ایران فراوان و گونه هایی از آنها در باغها و پارکها برای زینت کاشته می شوند در بعضی از گونه ها مواد قندی بسیار وجود دارد  میوه ها  در تابستان  می رسند افراها به بیشتر خاکها و شرایط مقاوم هستند .

 

خواهشها و نیازهای اکولوژیکی

جا و خاک مناسب

در هر نوع خاک به عمل می آید ولی گونه های مختلف آنها در خاکهای آهکی سازگارتر هستند. به آفتاب کامل نیاز دارد . برای افرای قندی ( A. saccharinum ) خاک سبک مورد احتیاج است .

هرس

نیاز نیست، فقط کافیست در بهار شاخه های خشک و بیمار حذف شوند .

تکثیر

روش های مختلفی جهت تکثیر بکار می رود : بذرکاری، پیوند زدن، قلمه زدن، شاخه خوابانیدن و ریز ازدیادی micropropagation .

1- بذر کاری : بذر اکثر افراها در پاییز می رسند اما دو گونه  A.rubrum و A.saccharinum  بذرهایشان در اواخر بهار می رسند . بذر چنین گونه هایی باید به محض رسیدن و کامل شدن جمع آوری و به فوریت کاشته شوند تا از خشک شدن آنها جلوگیری شود. گونه های دیگر را می توان در پائیز کاشت ( قبل از کاشت اگر بمدت یک هفته در آب غوطه ور باشند و هر روز آب عوض شود در جوانه زنی موثر است ) و در صورتی که در پائیز امکان کاشت نباشد می توان بمدت 90 روز در دمای 4 درجه سانتیگراد استراتیفه نمود و سپس در بهار اقدام به کاشت آنها کرد . بذر افرای چینی A.palmatum اگر بمدت دو روز در آب حدود 45 درجه سانتیگراد غوطه ور باشد و سپس درون ماسه استراتیفه گردند در جوانه زنی آنها موثر خواهد بود . بذر A.floridanum , A.barbatum , A.negundo اگر بصورت سرما – گرما – سرما استراتیفه شوند در جوانه زنی آنها تسریع می گردد ، بطور کلی بذر افراها را نباید گذاشت که خشک شوند و موقع کاشت در عمق یک سانتیمتری با پوششی نازک از ماسه و در محلی سایه دار در بهار کاشته می شوند .

2-قلمه : قلمه علفی افراها که در خارج از فصل خود تهیه می شوند در تحت شرایط گلخانه و استفاده از ایجاد زخم و پودر دو درصد اسید ایندول بوتریک ( IBA ) و 5 درصد بنومیل   ریشه دار می شوند .

قلمه های نیمه خشبی از A.floridanum , A.negundo در تحت شرایط گلخانه و     زخم زنی و پودر تالک  IBA به میزان ppm8000 ریشه دار می شوند . قلمه تک جوانه A.glabrum زیر گونه Douglasii ( افرای دو گلاس ) با 8/0 در صد پودر تالک IBA یا 25 درصد IBA داخل 50 درصد اتانل ریشه دار شده است .

قلمه خشبی A.palmatum هم در فضای باز و هم در شرایط گلخانه می تواند ریشه دار شود بشرطی که مدتی را در زیر ماسه ( حداقل یک ماه ) بحالت استراتیفه مانده باشد .

3-پیوندزنی : نهالچه های A.palmatum بعنوان پایه برای کولتیوار های افرا ژاپنی بکار   می روند . A.saccharinum برای افرا قندی ، A.rubrum برای کولتیوار های افرا قرمز ، A.pseudoplatanus برای افرا نواری A.platanoides , (A.pensylvanicum) برای کلون های افرای نروژی نظیر Schweller , Crimson King و نیز فرم های هرمی شکل افرا بکار می رود .

اگر پیوند در فضای باز و درخزانه بر روی نهال های بذری زده می شود ، با موفقیت می توان از پیوند شکمی یا T از نیمه تابستان تا آخر آن استفاده کرد . و در بهار سال بعد به محض رویش پیوندک نهال را از بالای آن سربرداری نمود . در صورتی که امکانات گلخانه ای در دسترس باشد گیاهان پایه بذری یکساله در خزانه که در پائیز سال اول بداخل گلدان های کوچک منتقل شده اند و در طی سال دوم در درون گلدان بوده اند ، در آخر زمستان ( اواخر بهمن اوایل اسفند ) برای آماده شدن پیوند زنی به گلخانه آورده میشوند. به محض اینکه ریشه ها علامت رشد را نشان دادند پایه برای پیوند آماده است . برای این منظور قبلاً پیوندک را بصورت شاخه از فضای باز در طول فصل رویش جمع آوری و در یخچال نگهداری می نمایند .

 

آفات و بیمارهای درختان افرا :

برای اینکه یک جنگلبان بتواند کوشش موفقی را در راه حفظ و سلامت جنگل داشته باشد لازم است تا اطلاعات کافی در خصوص شناسایی آفات و بیماریهای جنگل ، علل و چگونگی پیشرفت آنها و روشهای پیش گیری و مبارزه با آنها را داشته باشد . شناسایی بیماریهای درخت و جنگل شرط اصلی  و اولیه در راه حفظ و حمایت و بهداشت جنگل می باشد .

ازآنجایی که بیماری یک درخت ممکن است به درختان مجاور سرایت کرده و نتیجتاً جنگل یا قسمتی از آن را  دچار آسیب کند . لذا یک جنگلبان نباید فقط بفک سلامت کلی جنگل و آفات و امراض همه گیر در آن باشد . بلکه باید علاوه بر آن توجهش به سلامت تک تک درختان نیز معطوف گردد . یا این توضیح در ذیل مواردی چند از آفات بیماریها و آسیب های ممکنه در مورد درختان افراد در ایران عنوان و شرح داده می شود :

آتش سوزی :

همه نباتات و رستنیها به یک نسبت طعمه حریق نمی شوند بلکه بواسطه وضع ساختمانی خود کم و بیش در برابر حرارت آتش مقاومت می ورزند . از درختان پهن برگ گونه های که پوست آنها کلت تر است کمتر و گونه های پوست نازک مانند افرا بیشتر از حریق آسیب و خسارت می بینند. آتش سوزی در جنگل باعث آسیب  و خسارت زیادی می شود . اما با این حال بعضی مواقع اثرات سودمندی را نیز بر جا می گذارد که نمی توان آنها را نادیده گرفت .

سرما :

درختان هر منطقه ای به آب و هوای آن منطقه (رویشگاه خود) عادت کرده اند . و لذا از سرمای عادی آن آسیب نمی بینند اما اگر میزان و درجه سرما تغییر فاحشی داشته باشد و یا خارج از فصل اتفاق بیفتد احتمال آسیب دیدگی درختان وجود دارد . درختان افرا در مقابل سرمای دیر رس بسیار حساس و آسیب پذیر هستند .

سرمای دیر رس بهاره و زود رس پاییزه ، به قسمتهایی که در فصل رویش سال روئیده است و هنوز بقدر کافی چوبی نشده اند آسیب می رساند . سرمای دیررس بهاره ، سبب ریزش برگ و گل و ندادن محصول  و میوه و راکد ماندن نمو درخت در آن سال می شود .

آذرخش :

با توجه به اینکه درختان هادی جریان الکتریسیته هستند لذا خطر برق زدگی در مورد آنها وجود دارد. البته خسارات و زیانهای حاصل از آذرخش در جنگل زیاد نیست . البته درختانی مانند افرا بدلیل پوست نازک بودن کمتر در معرض خطر قرار دارند تا درختان پوست ضخیم مانند بلوط .

ویروسها :

اهمیت و توجه به بیماریها ویروسی بیشتر از نظر گیاهان مزروعی و باغی می باشد ولی بیاری از درختان جنگل مانند افرا هم به بیماری ویروسی مبتلا می شوند و برگهای آنها بشکل لکه های موزائیک مانند شده و میریزند که این حالت باعث کاهش رشد درختان می گردد.

قارچها :

قارچها بعد از  حشرات از مهمترین عامل زیان و خسارت آوردجنگلها می باشند . که هر ساله خسارات قابل توجهی به جنگلها می زنند . البته اثرات مفیدی نیز در جنگل دارند که نباید نادیده گرفت .

قارچ فیلاکتیناسوفولتا : این قارچ به برگ درختان پهن برگ مانند افرا حمله کرده و قشر نازک سفید رنگی در سطح زیرین برگ بوجود می آورد . در سطح روی برگ لکه های قهوه ای مایل به قرمز ایجاد می شود . حمله این قارچ به درختان سبب ریختن قبل از وقت برگها و در نتیجه باعث کمی رشد و ضعف درختان می شود .

قارچهای ری تیسما اسرینوم و ری تیسما بونکتا توم : این قارچ ها از رده آسکومیست ها و از خانواده هیپودرماتاسه می باشند و در جنگلهای شمال ایران فراوان هستند . به برگ درختان افرا نیز حمله  می کنند و لکه هایی زرد رنگ بوجود می آورند که به مرور سیاه می شود این قارچها بدلیل اینکه بیشتر در پائیز به برگ حمله می کنند لذا خسارات زیادی وارد نمی سازند.

قارچ فومس فومنتاریو (قارچ سم اسبی) : این قارچ انگلی است که از محل زخم و بریدگی وارد درخت شده ، در سطح وسیعی از تنه بخش و باعث نابودی درخت می شود . محل پوسیدگی سفید رنگ است . این قارچ به درختان پهن برگ ازجمله ازافرا می کند . قارچ مذکور را زرده بازیدپومیستها و از خانواده پلی پوراسه می باشد .

قارچ گاندرما آپلاناتوم (دارگوش) : این قارچ روی سوزنی برگان صورت انگل ورودی پهن برگان بصورت نیمه انگل دیده شده و از درختان مرده پهن برگ جنگلهای شمال تغذیه می کند . محل پوسیدگی برنگ سفید در می آید .

قارچ پوروس سولفورئوس (قارچ گوگردی ) : این قارچ رده بازیدیومیست ها و از خانواده پلی پوراسه می باشد . این قارچ از قارچ های بسیار خطرناک برای بلوط  است اما در روی برخی درختان دیگر مانند افرا هم دیده می شوند . به قسمتهای مختلف چوب حمله می کند و رنگ چوب ابتدا در اثر مواد صمغی بصورت حنائی در می آید که بعدها این ماده از بین می رود و چوب در جهت طول درخت شکافدار بنظر می رسد . قارچ فوق بیشتر از محل زخمهای موجود روی درخت بداخل آن راه می یابد.

قارچ آمیلار با مله آ (قارچ عسلی) : این قارچ از خانواده آ گاریکاسه است . اغلب گونه های این خانواده نیمه انگللی هستند ولی برخی از گونه های آن زندگی دارند . گونه قارچ عسلی در تمام مناطق جهان پراکنده بوده به همه نوع درختان پهن برگ و سوزنی برگ جنگلی و باغی حمله می کند.

گیاه دارواش : دارواش از جمله گیاهان نیمه انگلی می باشد که در جنگلهای شمال فراوان دیده می شود . این گیاه را به این علت نیمه انگلی می گویند که با ریشکهای خود از شیره گیاه میزبان تغذیه کرده و باعث اختلال و نقصان رشد آن می شود از جهتی دیگر بعلت همیشه سبز بودن ، در فصل خزان در عمل کبن گیری به میزبان خود کمک می کند . دارواش معمولاً باعث ایجاد تورم در منطقه مورد حمله و بعضی مواقع باعث مرگ قسمت بالای آن منطقه می شود .

حشره پلی فیلا اولیوپری : حشره ایست بطول 30 تا 35 میلیمتر ، برنگ قهوه ای با لکه های سفید ، حشرات کامل اواخر اردیبهشت پرواز کرده و بر خلاف ملولونتا که در خاکهای سنگین ورسی زندگی می کنند ، این حشره خاکهای سبک و شنی را بیشتر ترجیح می دهد . حشره کامل از برگ ولارو آن ، از ریشه گیاهان تغذیه می نماید . لاور این حشره را اصطلاحاً کرم سفید ریشه می نامند.

از تیره مربوطه علاوه بر این حشره ، می توان از حشرات پلی توپر تا لینه آتا – که از ریشه درختان جوان جنگلی تغذیه می نماید ، البته خسارات قابل ملاحظه ای وارد نمی کند- و حشره پنتودون آیدیوتا – که ، حشره کامل خسارات زیادی نداشته و بیشتر در مرحله لاروی است که در خاک فعالیت داشته از یشه ها تغذیه می کند – نام برد.

باراندرا کاسپیکا : حشرات کامل بطول 25-20 میلیمتر برنگ قهوه ای براق – شاخکهای کوتاه ، آرواره در این حشرات خیلی رشد کرده و کاملاً مشخص است حشرات ماده اوائل تابستان تخمهای خود را در شکاف درختان افرا و سایر درختان جنگلی قرار می دهند ، پس از 15-8 روز لاروهای جوان از تخم بیرون امده ، ابتدا قسمت پوست و سپس از چوب تغذیه می کنند .

دوره زندگی این حشره حدود 3 سال طول می کشد ، در گیلان و مازندران در زیر پوست درختان آلوده دیده می شود این حشره از خانواده سرامبیسیده و راسته سخت بالپوشان است .

موریموس وره کوندوس : حشراتی هستند سیاه رنگ که شاخک آنها رشد فوق العاده داشته و بیشتر در روی درختان افرا ، ملج ، زبان گنجشک و سایر درختان جنگلی فعالیت دارد . این حشره از خانواده سرامبیسیده و راسته سخت بالپوشان است .

تریابنوس کیسوس : پروانه ای است به رنگ خاکستری تیره به عرض 7 الی 8 سانتی متر ، پروانه های ماده تخمهای خود را در شکاف و یا بریدگیهای پوست درختان میگذارند. لاورها بمحض آنکه از تخم خارج شدند شروع بکندن حفره هایی در داخل چوب می نمایند. این پروانه بیشتر به درختان بید ، صنوبر ، توسکا و سایر درختان از جمله افرا حمله می کند . در اکثر نقاط شمال کشور پراکنده است .

زه اوزراپیرنیا : این پروانه به اکثر پهن برگان از جمله افرا و همچنین به نهالهای کوچک در نهالستانها آسیب می رساند و در اغلب نقاط ایران پراکنده است . این حشره از خانواده کوسیده است .

لیمانترپا دیسپار با ابریشم بافت ناجور : این پروانه در اواخر تیرماه پرواز کرده ، تخمهای خود را بصورت دسته ای روی پوست تنه درختان جنگلی می گذارد . این حشره در جنگلهای شمال فراوان است در سالهای بحرانی خسارات زیادی وارد می سازد . این حشره از خانواده لیمانترییده است ولارو حشرات این خانواده پوشیده از مو بوده و برگخوار هستند .

 

موارد استفاده از چوب افرا

موارد استعمال چوب افرا در صنعت افزار موسیقی بخصوص ویلن سازی ، تخته فیبر ، کاغذ سازی ،  تخته لایه ، مبل سازی ، خراطی ، لوازم تزئیناتی مانند گلدان و بشقاب ، کارهای نجاری ، تهیه ابزار چوبی منزل ، سوخت و زغال می باشد.

بسته بگونه های مختلفی که در ایران وجود دارند رنگ آن تغییر می کند ولی بطور کلی رنگ چوب روشن و دارای تلولو مخصوص می باشد.

 

تشریح چوب

افراها را می توان بر مبنای عرض های شعاعی در آناتومی میکروسکوپی به دو گروه تقسیم کرد شامل گروه افرای نرم و گروه افرای سخت گونه های موجود در هر گروه از نظر میکروسکوپی مشابه هم می باشند .

تشریح چوب افرا پلت و افرا شیردار :

چوب این دو گونه از لحاظ آناتومی بسختی از هم تمیز داده می شوند .

مقطع عرضی : چوبی است ممکن ، پراکنده آوند ، بدون چوب درون مشخص ، حفرات آوندی، مفرد ، متعدد ، دایره شکل و با قطر متوسط می باشد . به طور منظم در دوایر سالانه پراکنده اند . به ندرت در پلت 2 تا 4 و در شیردار 2 تا 5 تایی به هم چسبیده اند ، پهنی اشعه چوبی متغییر است . تعداد آنها چندان زیاد نیست . در شیردار 4 و در پلت 8 پره چوبی در هر میلی متر وجود دارد.

حد دوایر مسالانه به علت وجود یک ردیف سلول فشرده تر اندکی مشخص است . سلول های پارانشیمی به صورت پراکنده و یا گروه گروه دیده می شود .

مقطع مماسی : اشعه چوبی معمولاً همگن هستند . ولی گاهگاه سلول های حاشیه ای چهار گوش دارند . پهنی آنها در پلت از 1 تا 6 و در شیردار از 1 تا 4 سلول تغییر می کند . بلندی آنها به 10 تا 40 سلول می رسد . به طور کلی اشعه چوبی در پلت در دو انتها گرد و حاوی سلول های درشت تر ولی در شیردار اشعه نوک تیز و سلول های ریزتر می باشد .

مقطع شعاعی : عناصر آوندی دارای دریچه منفرد و دیواره مزین به نوارهای مارپیچی هستند . منافذ بین آوندی درشت ، به شکل 6 ضلعی با روزنه شکافدار افقی می باشند . منافذ بین اشعه – آوندها در سلول های حاشیه ای فراوان ، مشخص تر ، روزن فراخ دارند بافت فیبری لیبری فرم تشکیل شده است . گاهی فیبر تراکثید هم دیده می شود . سلول های پارانشیمی کم هستند .

 

پراکنش گونه افرا در جهان :

جنس افرا در جهان دارای 100 گونه است و چوب آن مصارف صنعتی دارد و گونه هایی از آن در باغها و پارکها برای زینت کاشته می شوند.

در ایالت گیاهی آتلانتیک اروپا و جنگلهای بخش Iberoatlantique  و ایالت گیاهی اروپای مرکزی و ایالت گیاهی بالکان و جنگلهای آسیای صغیر و جنگلهای قفقاز و ایالت گیاهی شرق اروپا برخی گونه های افرا یافت میشوند. در جنگلهای کوهستانی آسیای مرکزی کوههای تیان شان و هندوکش و سلسله جبال تیان شان و هندوکش برخی گونه های افرا یافت میشوند. در جنگلهای ناحیه آرال وجنگلهای روسیه مرکزی برخی گونه های افرا یافت میشوند. در ایالت گیاهی منچوری و جنگلهای منطقه Hondo ژاپن و ایالت گیاهی تایوان و جنگلهای شمال چین و مرکز کره برخی گونه های افرا یافت میشوند. در ایالت گیاهی خازی و ایالت آپلانشین برخی گونه های افرا یافت میشوند.  جنگلهای پهن برگ خزان کننده شرق آمریکا بخش جنگلهای پهن برگ مزوفیل شامل دشت Virginia , Kentucky , , Tennesie برخی گونه های افرا یافت میشوند. در اطراف دریاچه Erie و جنوب دریاچه های Ontario  و Hudson و میشیگان و قسمتی از ایندیانا و اوهایو جنگلهای راش و افرا یافت میشوند. جنگلهای افرا و نمدار در شرق ایالات  Minnesota , Iowa , Wisconsin واقع شده اند. جامعه راش کوهستانی همراه افرا را در ناحیه کاپ Breton  در ارتفاع 300  تا 700 متر در Adirondacks می توان یافت. در جنگلهای میان بند بخش مدیترانه اروپا و کوهستانهای مرکزی اسپانیا و قسمت کوهستانی جنگل شیب جنوبی آلپ و دره پو برخی گونه های افرا یافت میشوند. در جنگلهای یوگسلاوی سابق وجنگلهای قبرس شبه جزیره کریمه و جنگل های بخش مدیترانه آسیا جنگلهای ترکیه و ناحیه Marmara و ایالت ترکمنستان برخی گونه های افرا یافت میشوند. در کوههای شمالی کالیفرنیا برخی گونه های افرا یافت میشوند.

 

مختصری از جوامع جنگلی گونه های افرا در ایران :

در جنگل های نم پسند یا جنگلهای کرانه دریای خزر :

در جامعه earpinetum orientalts گونه هایی از جمله Acer platanoides (کرکف) ، در جامعه جنگلی fagetum hyrcanum گونه  A . insigne (پلت) ، در جامعه Querco buxetum گونه هایی از جمله شیردار A. insigne , A . cappadocicum را مشاهده می شود . در جنگل های نیمه نم پسند گونه هایی چون A .campestre- A .monspessulanum و در جنگلهای ارس از جنگلهای نیمه خشکی پسند گونه های Acer cinerascens (کیکم) و A .monspessulanum (کرکو) و در جنگلهای زربین از جنگلهای نیمه خشکی پسند گونه های A .campestre و Acer cinerascens – A . insigne var velutinum وجود دارند.

در جنگلهای سور Biota orientalis و جنگلهای Thuja orientalis از جنگلهای نیمه خشکی پسند ، گونه A .monspessulanum و در همین جنگلها در اشکوب درختچه ای بادام Amygdalus – Reuteri گونه Acer cinerascens (کیکم) مشاهده می گردد .

در جنگلهای سلسله جبال زاگرس در جامعه بلوط ایران Quercus persica گونه                 Acer cinerascens  و در منطقه میان بند خوزستان و در منطقه دامنه های کوهستانی از منطقه گرمسیری از جنگلهای کرانه خلیج فارس و دریای عمان گونه Acer cinerascens  مشاهده       می شود .

 

گونه های افرا و پراکنش افرا در ایران :

این درخت در ایران دارای گونه ها و واریته های چندی است و غالباً دارای چوبهای صنعتی میباشد و علاوه بر استفاده های مختلف صنعتی ، مبل سازی ، رو کار و غیره در مصارف روستائی ، چوب آنرا برای تهیه لت ، جهت پوشش خانه ها و تیره و تخته های کندوج ( انبار برنج ) ، دسته بلو وفو کا بکار میبرند و برگ آن عموماً به مصرف تعلیف گاو میرسد.

کرب                                                                  Acer campestre L.1753

این درخت در نقاط مختلف جنگلهای شمال وجود دارد و مخصوص ارتفاعات و جنگلهای کوهستانی است و در ارسباران و آستارا و کلاردشت و نور ورزین گل گرگان دیده شده است پائین ترین نمونه آن در دره زرین گل در ارتفاع 1100 متر از سطح دریا و بالاترین آن در کندوان در 2600 متر ارتفاع دیده شده است .

درختی است متوسط بارتفاع 20 متر ، و بقطر نیم متر و عمرش در حدود یکصدسال است . شاخه های جوان آن کرکدار و یا صاف است . برگهایش دارای 5-3 لوب با فرورفتگی عمیق و با قاعده قبلی است و هر لوب دارای حاشیه درست و یا با لوبهای فرعی و انتهای کند میباشد ابعاد برگ از 25-8 60-15 سانتیمتر بالغ می گردد . دمبرگ آن دارای شیر آیه سفید کمرنگی است و طول آن 6-5/1 سانتیمتر میرسد .

میوه کرب مانند سایر گونه های افرا دی اکن بالدار یا دیساماربا زاویه کاملا باز و دانه فشرده کرک دار و یا صاف و تخم مرغی گرد است . جدار داخل میوه نیز صاف می باشد . درون چوب کرب قهوه ای رنگ است .

نامهای محلی آن عبارتند از : کرب ( درنورو کجور ) ، کرف ( در کلارستاق ) ، کرچک ( در کلاردشت ) کرکو ( درزیارت ) ، تلین و آقچه قییم ( در ارسباران ) که پلت ( در رودسر ) ککم ، کیکم ( در طوالش و آستارا ) چیت ( در دیلمان ) و نیز نام عربی این درخت که از کتب مختلف استخراج شده است اسفندان ، شجره العرب ، قیقب می باشد .

شیردار                                                       Acer cappadocicum Gled . 1784

درخت شیردار در سرتاسر جنگلهای شمال و در ارتفاعات مختلف جنگل از جلگه های صاحلی تا ارتفاعات فوقانی یافت می شود . در آستارا و طوالش و دیلمان و پل زنگوله و کلاردشت و نور و گرگان تاگلی داغ انتشار یافته است و هر چند گاهی در جلگه دیده می شود ولی معمولاً حداقل ارتفاع آن از سطح دریا در حدود 150 متر و حد فوقانی آن در پل زنگوله در 2300 متر ارتفاع است .

شیردار درختی است بارتفاع 20 متر با تنه صاف . شاخه های جوان آن کبود و کر کدار است که پس از چندی برنگ قهوه ای سبز در می آید . برگهایش قلبی شکل ، 7-5 لوب تخم مرغی و مثلثی نوک کشیده و باریک و ابعاد آن به 16-6 10-4 سانتیمتر بالغ میگردد و دمبرگ آن دارای شیرابه سفید رنگ است .

دی سامارآن دارای زاویه باز و نزدیک بافقی و دانه آن فشرده ، تخم مرغی و صاف بابعاد 12-4 25-10 میلیمتر میباشد .

چوب شیردار سفید است و از لحاظ مصارف روستائی مانند سایر گونه های افرا است ولی برگ آن بیش از سایر گونه مورد توجه دامداران است و بمصرف تعلیف دام میرسد .

ناسهای محلی آن عبارتند از : شیردار ( در رودبار ، نور کجور و مازندران ) ککم و کیکم ( در آستارا ، والش و درفک ) ، پلت ( در گیلان و کلارستاق ) شیرپلت ( در سیاه بیشه و پل زنگوله ) ، عاج ، آج ، اج ( در لاهیجان رودسر و شهسوار ) قاقاچ ( دراسکوله گیلان ) بزبرگ ( در گرگان ) بزوالک ( در میاندره ) میرزا برگ ( رامیان ) زیندار ( بندرگز ) .

سفید کرکو                                                      Acer hyrcanum F. &M. 1837  

این درخت بومی جنگلهای اروپا و آسیا میباشد و در جنگلهای مناطق مختلف دامنه شمالی البرز میروید و مخصوص ارتفاعات زیاد است و در رامیان وزرین گل گرگان ، پل زنگوله ، شیر کوه وطوالش ، بطور پراکنده در جامعه های مختلف جنگلی دیده شده است . پائین ترین نمونه های آن در دره زرین گل در ارتفاع 1500 متر از سطح دریا و در پل زنگوله در 2600 متر مشاهده میشود .

سفید کرکو درختی است بارتفاع 20 متر . شاخته های جوان آن صاف یا کرکدار و برگهایش کوچک و دارای 5 لوب با نوک و دندانه های نامشخص و یا موجدار با بعاد 11-5/3 9-3 سانتیمتر است ، دمبرگ آن صاف و بدون شیرآبه بطول 10-3 سانتیمتر میباشد .

میوه آن بدون فشردگی و دارای زاویه حاده و یا موازی بابعاد 12-8 40-25 میلیمتر . داخل میوه صاف و بدون کرک و دانه آن گرد و صاف است .

نامهای محلی آن در رامیان کرکو و در کتول سفید کرکو میباشد .

Acer microphyllum (Boiss)Bornm.  1914.

این درختچه در خاورمیانه انتشار دارد و برای اولین بار در ایران دیده شده است . درختچه ایست که بعلت شکل برگ و ابعاد آن از کیکم کاملا متمایز میباشد و در بویلا پوش در خوی انتشار دارد .

برگهای آن کوچک و طول آن 5/2-5/1 و در عرض آن از 4-2 سانتیمتر تغییر مینماید . دارای سه لوب کوتاه بیضی شکل یا تخم مرغی پهن با انتهائی گرد و یا کند و حاشیه ای دندانه دار کند یا کمانی میباشد . قاعده پهنک کم و بیش قبلی شکل است . روی برگ سبز روشن و پشت آن خزی نمدی و متمایل بخاکستری است . طول دمبرگ آن بین 4-1 سانتیمتر متغیر است .

کرکو                                                Acer monspessulanum L. 1753                

این درخت بومی اروپای جنوبی میباشد و در ایران دارای واریته های چندی است که در دامنه های البرز و زاگرس انتشار دارد .

کرکو درختی کوچک و یا درختچه ایست با برگهای کم و بیش چرمی شکل ، کوچک ، با سه لوب و حاشیه درست . انتهای لوبها کمی دندانه دار میباشد . قاعده برگ گرد یا نیم قلبی است و در شاخه های نازاد برگها دندانه دار است ابعاد آن 7-1  6-2/1 سانتیمتر میباشد .

گل آذین آن دارای 15-5 گل است . میوه آن برجسته است و با بالهای خود 3-2 سانتیمتر طول داشته و سامارها موازای و یا از یکدیگر باز میباشد . داخل میوه صاف و یا کرکدار و دانه آن گرد است .

کی کف          Acer monspessulanum L. subsp. Assyriacum ( pojark )Rech.f.1969

این زیر گونه در غرب ایران در کرمانشاهان و کردستان انتشار دارد . در کردستان در کوه شاهو در 2400-1500 متر ارتفاع و همچنین در دژ شهپور سنندج دیده شده و از آذربایجان غربی و سردشت نیز دیده می شود . ابعاد برگ در انشعابات گل دهنده در این گیاه 7 5/4 سانتیمتر میباشد ولوبهای آن درست است ولی در انشعابات نازاد برگهای دارای 5 لوب نوک تیز و دندانه های نامنظم میباشد ورگبرگهای پشت برگ خزی و یا کم و بیش صاف است . ابعاد میوه آن 5/1-1-1 3-2 سانتیمتر خارج آن صاف و در داخل کرکدار میباشد . نام آن در نقاط مختلف کردستان کی کف و در مریوان کی کف و کیکم ( در پشتکوه ) و کواوت ( در قاسملو رضائیه ) میباشد و کردان پیرانشهر آنرا کووت و دار کاوت مینامند .

 

 

کیکم      Acer monspessulanum F.& M.subsp. cinerascens (Boiss). Yaltrik 1967

این زیر گونه تا چندی قبل گونه جداگانه ای محسوب میشد ولی امروز آنرا یکی از زیر گونه های کرکو بشمار آورده اند . این درخت در جنگلهای غرب همواره با درختان بلوط همراه است و در ارتفاعات کرمانشاه ، بیستون ، قصر شیرین و خرقان ، کوه گری ، راستوند ، ازنا ، کهرود ، خرم آباد ، دورود ، پل کلهرو اشتران کوه تا ارتفاعات بختیاری و کهکیلویه و قلعه رستم ، فیروز آباد ، کوه سبزپوشان ، سیوند ، آباده ، تل خسرو ، قشقائی ، پاسارگاد ، تخت جمشید و کتل کمارج انتشار دارد . پائین ترین ارتفاع آن در قصر شیرین در 1500 متر و حداعلای ارتفاع آن از سطح دریا در کهکیلویه تا 2700 متر دیده میشود .

برگهای آن در انشعابات گل دهنده دارای لوبهای کوتاه و پهن و درست در انتشعابات نازاد موجدار و دندانه دار است و پشت آن کمی کرکدار میباشد . ابعاد آن 4-5/3 3-2 سانتیمتر است .

ابعاد میوه کیکم 3-5/2 1 سانتیمتر میباشد . خارج آن صاف و داخل آن دارای کرکهای انبوه میباشد .

چوب کیکم سخت و سرخ کمرنگ مایل بشکری است و مصرف روستائی دارد . در کردستان برای تهیه ملاقه و قاشق بکار میرود . گره های آن دارای نقوش زیبا است و در نجاری و صنایع ظریفه برای تهیه تخته نرد و قوطی سیگار و جعبه های زینتی بکار میرود . این درخت در اغلب نقاط مانند لرستان و فارس و بختیاری کیکم نامیده میشود .

 

کهوک            Acer monspessulanum L. subsp.ibericum (M.B.)Yaltrik 1967

این درخت در جنگلهای نیم مرطوب شمال و در حد فاصل بین جنگلهای خزر و دامنه های نیم خشک و استپی دیده میشود و در ارتفاعات متوسط از سطح دریا فاصله دارد بنا براین درامتداد دره های هراز و چالوس در دشت نظیر و دره تالار و سفید رود در هر زویل و رودبار و همچنین در ارسباران انتشار دارد . پایین ترین ارتفاع آن از سطح دریا در رود بار 600 متر وحد اعلای آن در پنجاب در دره هزار در 2000 متر ارتفاع است .

برگ انشعابات گل دهنده در این زیر گونه دارای لوبهای درست یا کمی موجدار و پشت آن کرکدار است ، در صورتیکه در انشعابات نازاد موجدار و کم و بیش دارای دندانه های نامنظم است و ابعاد آنها 7-6 5-5/4 سانتیمتر بالغ می گردد .

میوه آن 1-5/0 3-5/2 سانتیمتر است . خارج آن صاف و داخل آن کرکدار میباشد . نامهای محلی آن عبارتست از : که کئین یا کئین ( در ارسباران تله ( پل سفید غارغاز ( عمارلو ) آقچه قیین ( منجیل و هرزویل ) کی کف ( در رودبار ) لپلک ( در خلخال ) و کهوک ( در مازندران ) .

ککم          Acer monspessulanum L.subsp . persicum (pojark) Rech.f. 1969

این درخت و یا درختچه بزرگ در فارس و کرمان انتشار دارد و از سعات آباد تا خفر و جهرم و سروستان تا شاه کوه و راه بر و جبال بارز کرمان دیده می شود پائین ترین ارتفاع آن در خفر 1400 متر وحد اعلای آن در شاه کوه کرمان 3200 متر است .

انشعابات گل دهنده و بارور این درخت کوچک صاف و حاشیه لوبهای آن درست و ابعاد آن در  دو جهت 2-5/1 سانتیمتر است در صورتیکه در انشعابات نازاد بزرگتر است و کم و بیش دارای دندانه های نامشخص میباشد .

ابعاد میوه آن 8/0-5/0 2-5/1 سانتیمتر است و داخل و خارج آن صاف است .

نام آن نیز در فارس کیکم و در جبال بارز ککم و کهکم میباشد .

سیاه کرکو Acer mnnspessulanum L.subsp. turcomanicum(pojark) Rech.f.  1969

انتشار این زیرگونه در نواحی شمال شرق کشور میباشد و از گرگان جنگلهای کتول و شاهوار کوه ورامین و تیل آباد شاه پسند تا شمال خراسان ، بجنورد و قوچان و شیروان و گیفان و غلامان و سوالدی ویراوه تپه و گلی داغ امتداد دارد . حد پائین آن در بجنورد 1100 متر وحد اعلای آن در شاهوار کوه 2400 متر از سطح دریا میباشد.

  ابعاد برگهای این درخت در شاخته های بارور به 6-5 4-5/3 سانتیمتر میرسد ولوبهای آن درست است در صورتیکه در شاخه های نازاددارای نوکی کند و با یک یا دودندانه است برگهای نورسته آن خزی است که بتدریج صاف میشود . ابعاد میوه آن 2/1-8/0 3-2 سانتیمتر است و داخل و خارج آن خزی است .

نام محلی آن در خراسان کرکو و در کتول سیاه کرکو میباشد .

افرای سیاه                                                                     Acer Negundo L.

اصل این درخت از امریکای شمالی است و از سالهای پیش به کشور ما وارد شده است .

درختی است متوسط و دوپایه ، سرعت رشد آن در شمال کشور نسبتاً زیاد است ولی تنه ناصافی بوجود میآورد که از ارزش آن میکاهد . اندکس کیو این درخت را از تیره Sapindaceae دانسته و یکی از نامهای مترادف فوق را نام اصلی آن معرفی کرده و آنرا از جنس افرا کاملا جدا نموده است . میوه هایش کوچک ، خوشه ای و آویزان میباشد . مرکب و دارای 5-3 لوب متقابل است . میوه هایش کوچک ، خوشه ای و آویزان میباشد . میله های پرچم این درخت طویل و سرخ رنگ میباشد و در اوایل فروردین ظاهر می گردد و تاج درخت را قرمز میسازد و میوه های بالدار یا دی سامار آن مانند سایر گونه های افرا پس از زمان کوتاهی ظاهر میشود ، ولی مدت زیادی بر روی درخت باقی می ماند .

 افرای ابلق                                    Acer Negumdo var. auratum Spach

این درخت زیبا یکی از واریته های افرای سیاه میباشد و معمولا با پیوند برروی گونه خود تکثیر می شود . برگهای آن ابلق و ماده کلوفیل برگهای جزئی است و قسمتی از برگ بیرنگ میباشد ولی گاهی اتفاق میافتد که بعضی از جوانه های آن تولید شاختهای برگهای سبز ساده نماید و برگهای کاملا مشابه پایه مادری ، بارنگ سبز یکدست بوجود آرد .

افرای ابلق از درختان زینتی است و در غالب باغهای طهران دیده می شود .

افرای سرخ                              Acer palmatum var. atropureum Van Hoote

اصل این درخت کوچک ولی زیبا از کشورهای ژاپن و کره است . درختچه ایست زینتی ، برگهای جوان آن سرخ رنگ است ولی در پائیز تمام برگهای آن برنگ سرخ تند در میآید و از اینرو جهت تزئین باغها بکار    می رود .

کرکف                                                                Acer platanoides L. 1753                   

این درخت نیز مخصوص ارتفاعات فوقانی جنگلهای شمال ایران میباشد و در ارتفاعات طوالش و پل زنگوله و زیارت و زرین گل وجود دارد . پایین ترین حد آن در زرین گل در 1800 متر ارتفاع و حد فوقانی آن در پل زنگوله در 2600 متر ارتفاع دیده میشود .

کرکف درختی است بزرگ بارتفاع بیش از 25 متر و قطر یکمتر و سن آن به 150 سال میرسد . شاخه های آن صاف و برگهای آن دارای 5 لوب و فرورفتگیها و سینوسهای گرد ، باقاعده قبلی و حاشیه ای با دندانه های متعدد و درشت و نوک تیز . ابعاد پهنک 13-6 14-8 سانتیمتر است و دمبرگ آن صاف و دارای شیر آبه است و طول آن بین . 2-6 سانتیمتر متغیر است . میوه کرکف دی اکن یادی سامار افقی و فشرده بابعاد35-30 15-12 میلیمتر است داخل آن صاف و دانه آن نیز صاف ، فشرده و تخم مرغی است.

نام های محلی آن عبارتند از : کرکف ( در زیارت ) ککم و کیکم ( در طوالش ) ، شیر پلت ( پل زنگوله ) ، شیردار ( در سواد کوه ) و در زبان ترکی آق آغاج میباشد .

افرای شبه چناری                        Acer Pseudo-platanus L. (non Fslk) 1753

این درخت بومی اروپا و قفقاز میباشد و محتملا در جنگلهای شمال ایران بطور خیلی نادر ممکن است یافت شود ولی از زمانهای قدیم بجنوب و غرب کشور و خصوصاً شیراز و رضائیه وارد شده است و جهت تزئین باغها و خیابانهای شیراز بکار میرود . و در شیراز افراق و در بین باغبانان افرای چناری و افرای شبه چناری نامیده میشود . نام عربی این درخت را جرمشق ذکر کرده اند .

پلت                                                                 Acer velutinum Boiss. 1845                     

این درخت تقریباً در جلگه های ساحلی دریای خزر تا  ارتفاع 2000 متر از سطح دریا بالا میرود و در سرتاسر شمال ایران از آستارا تا مینودشت گرگان انتشار یافته است و غالباً در جنگل پراکنده است ولی گاهی اجتماعات انبوه تری تشکیل میدهد . نمونه های جلگه ای آن در سواحل آستارا و حدفوقانی آن در ارتفاعات نور دیده شده است این درخت را نیز از جنگلهای قفقاز نام برده اند .

درختی است بارتفاع بیش از 25 متر با تنه ای به قطر یکمتر ، شاخته های آن ابتدا ارغوانی و صاف . برگهایش بزرگ بابعاد 25 سانتیمتر و بالوبهای مثلثی محدب و حاشیه دندانه دار کمانی غیر منظم ، بانوک تیز یا کند و با قاعده قلبی شکل ، روی آن سبز و پشت آن کبود است و در رگبرگهای اصلی آن کرکهای مخملی دیده میشود . طول دمبرگ زیاد و گاهی به نیم متر بالغ میگردد .

 

گل آذین آن دارای تعداد زیادی گل و میوه میباشد سامارهای آن با یکدیگر زاویه ای حاده تشکیل میدهند و ابعاد آن 5/1 5/4 سانتیمتر است و دانه آن گرد و کرکدار میباشد. نامهای محلی آن عبارتست از : گندلاش ( آستارا ) پلاش ( کوه درفک ) بستام بسکام ، بسکم ( در طوالش ) ، بلس سیاده پلت ( لاهیجان) ، پلت ( در رودسر و شهسوار ) .

پلت                                     A. velutinum Var. glabrescens Murr. & Rech. F.

در این واریته پشت برگ صاف و کبود میباشد و مانند واریته دیگر با گونه اصلی مخلوط است و از مینودشت و رباط قزلق و گلی داغ تا دره هراز و تالار و دره چالوس و اسبینه آستارا نام برده شده است نامهای آن همان گونه اصلی می باشد .

 پلت                                   Acer velutinum Var. velutinum Murr. & Rech. F.

این واریته با گونه اصلی در تمام جنگلهای شمال مخلوط است . تفاوتی که با گونه اصلی دارد کرکدار بودن و مخملی بودن پشت برگهای آن میباشد . نامهای محلی آن همان نامهای گونه اصلی است .

گزارش تخلف
بعدی